4 bin kırmızı daire içine girip dolaşmak ister misiniz?

Prof. Dr. Gökhan Hotamışlıgil (solda) ve Ertuğrul Özkök.

Ertuğrul Özkök, eşinin adına gönderme yapan 'Tansu´ya Mektuplar' başlığı altında yazdığı ve 'newsletter' olarak paylaştığı yazılarında bugün Harvard Üniversitesi´nde bulunan Sabri Ülker Metabolik Araştırmalar Merkezi´nde kendisini en çok şaşırtan şeyin karaciğer hücresi olduğunu belirterek, 'Bugüne kadar bütün dünyada yapılan en yüksek çözünümlü görüntüsü olmuş bu. Üstelik sabit bir görüntü değil bu. Gerçek bir hücrenin içinde dolaşıyorsunuz' diye yazdı.

Özkök´ün, 'Bu 4 bin kırmızı daire içine girip dolaşmak ister misiniz?' başlıklı yazısı şöyle:

Bu 4 bin kırmızı daire içine girip dolaşmak ister misiniz?

Önceki hafta dünyanın en ünlü üniversitelerinden Harvard´daydım.

Murat Ülker (sağda) ve Ertuğrul Özkök

Gazetecilik hayatımın önemli günlerinden birini yaşadım.
Çünkü bu üniversitede kurulu Sabri Ülker Metabolik Araştırmalar Merkezi´nde bir gün geçirdim.
Pladis Yönetim Kurulu Başkanı Murat Ülker´le birlikte bu merkezin başkanı Prof. Dr. Gökhan Hotamışlıgil´den çok etkileyici bir brifing aldık.

Brifing odasında bir Atatürk fotoğrafı

Brifinge, Hotamışlıgil´in birlikte çalıştığı bütün asistanları da katıldı ve her biri çalıştığı alanla ilgili bilgi verdi.
O gün çok şey öğrendik.
O brifing sırasında bir şey dikkatimi çekti.
Brifing odasının duvarında bir pano vardı. Panonun üzerinde bize çalışmalarını anlatan asistanların fotoğrafları vardı.
Panonun en üstünde bir Atatürk portresi asılıydı.
Hotamışlıgil bir Cumhuriyet çocuğuydu…
Atatürk´ün kurduğu Cumhuriyetin, herkese açık okullarında okumuştu.

Bir karaciğer hücresinin içinde dolaşmak nasıl bir şey
O gün beni en şaşırtan şey, bu ekibin görüntülediği bir karaciğer hücresi oldu.
Bugüne kadar bütün dünyada yapılan en yüksek çözünürlüklü görüntüsü olmuş bu.
Üstelik sabit bir görüntü değil bu. Gerçek bir hücrenin içinde dolaşıyorsunuz. Ve bir hücrenin kompleks yapısı size şunu söylüyor; bu yıldızların altında daha keşfedilecek çok şey var.
Tabii insanın aklına, “Böylesine karmaşık bir yapı nasıl tasarlanır, kim tasarlar sorusu da” gelmiyor değil.

Refik Anadol bu hücreden bir bienal sanatı çıkarmış
Sabri Ülker Merkezi çok vizyoner bir kuruluş.
Elde ettikleri bu görüntüyü, dünyadaki en tanınmış video sanatçılarından biri olan Refik Anadol´a vermişler.
O da bu görüntülerden yaptığı bir çalışmayı Venedik Bienali´nde sergilemiş ve çok büyük ilgi görmüş.

Bu tarihi video sayesinde bulunan ilk önemli ilaç
Peki ne işe yaradı bu görüntüleme?
İlk sonucunu söyleyeyim.
Kolestrol tedavisinde yepyeni bir tedavi yöntemin önünü açtı.
Şimdi de Tip 2 diyabetin çaresinin bulunmasında çok ileri bir aşamaya gelinmesine yol açtı.
Prof. Hotamışlıgil´e bu çalışmaları ile 2018 yılında Avrupa Diyabet Araştırmaları Derneği ve Novo Nordsk Vakfı tarafından “Mükemmeliyet Ödülü” verildi.
Önemli bir ayrıntı…
Bu vakfın jüri üyelerinin bazıları aynı zamanda Nobel jürisinde de yer alıyor.

Bu tarihi videoyu bu akşam TV100´de izleyebilirsiniz
Hotamışlıgil´e bu ödül, “Obezite ve diyabet” üzerine yaptığı çalışmalar nedeniyle verildi.
Yani bugününü en önemli insanlık sorunlarından iki üçüne ait çalışmalar.
Hocanın bana verdiği hücre görüntülerini bu akşam TV100´deki “Cengiz ile Ahtapot” programında yayınlayacağım.
Fotoğrafını da bugün burada görebilirsiniz.
O gün Prof. Hotamışlıgil ile ayrıntılı bir sohbet yaptım.
Şimdi o sohbetin ilk bölümünü sizinle paylaşıyorum.
İkincisi de yarına…

Bugüne kadar doku düzeyinde elde edilmiş en yüksek çözünürlüklü görüntü
EÖ: Hocam ekranda gördüğümüz bu görüntü bir çizim mi, yoksa gerçek bir karaciğer hücresi mi?

'Burada gördüğünüz tüm hücre içi moleküler yapılar gerçek, sadece renkler hayal ürünü. Bugüne kadar doku düzeyinde elde edilmiş en yüksek çözünümlü görüntü.'

(*) Nasıl elde ettiniz bu görüntüyü?

'Bunu elde edebilmek için bir biri ardına yapılan nanometre (yani bir santimetrenin 10 milyonda biri) incelikte on binlerce kesitin işlenmesi ve anlamlandırılması gerekiyor. Bu bilgi 40 terabitten fazla hacimde. Bir araya gelip işlendiğinde hücre içinin 3 boyutlu yapısını bir araya getirebiliyor, hatta bu yapıların içinde moleküler bir yolculuk yapabiliyoruz. Bu veriler geçen ay yaptığımız çok önemli bir yayınımızda açıklandı.'

Şu 4 bin kırmızı daire bize bakterilerden kalan miras
(*) Mesela şu kırmızı halkalar ne?

'Onlar mitokondriler. Hücrenin içinde organellerden (yani özelleşmiş faaliyetler gören mini organcıklardan), bize bakterilerden miras kalmış bir yapı. Enerji ve oksijen tüketen her organizmada olması gereken bir şey. Motoru yani. Bir karaciğer hücresinde sayıları 4000´e ulaşabilir.'

Bu bir hayvan hücresi ama yakında iki insan hücresini de görüntüleyeceğiz
(*) Peki insan hücresi mi?

'Hayır burada çalıştığımız farelerden elde edilmiş dokudaki hayvan hücresi. Ama yakın zamanda insan karaciğer hücresinin de görüntüsünü alacağız. Şu an merkezimizde Barselona´dan bir karaciğer uzmanı misafir bilim insanı olarak çalışıyor ve bize bu amaç ile katıldı. İki insandan yağlanmış karaciğer örneği aldık ve bunların normal sağlıklı doku ile beraber incelemesine başlayacağız. Bunun akabinde planladığımız daha ayrıntılı çalışmalar da var ve burada Türkiye´deki meslektaşlarımız ile de ortak çalışmalarımız olacak.'

Karaciğer hastalığı geri döndürülebilecek mi?
(*) Karaciğer yağlanması ve siroz konusunda neredeyiz?

'Bilimsel olarak çok hızlı ve önemli gelişmeler oluyor. Ancak kliniğe geçiş açısından henüz çok iyi bir yerde değiliz. Maalesef geçtiğimiz sene sahada önemle beklenen bazı klinik deneylerin son aşamaları olumlu neticelenmedi (bunlar bizim merkez ilgili olan çalışmalar değil). Daha devam eden pek çok çalışma var ama hâlâ çok açık olan ve çok önemli bir alan var. İyi olan şu; hastalığın mekanizmaları ve gidilecek yol konusunda epey yoğun bilgi sahibiyiz. Uygulamaya geçiş süreçleri de yeni teknolojilerin devreye girmesi ile giderek hızlanıyor.'

(*) Şöyle diyebilir miyiz? Teorik olarak bunun tedavi edilebileceğini biliyoruz

'Tabii ki diyebiliriz. Çok olasılık var. Bizim de önümüzdeki on sene önceliklerimiz kliniğe geçiş çalışmalarına öncelik verecek. Biraz önce konuştuğumuz moleküler mimari ile ilgili yayında da çok çarpıcı yeni bir metabolik kontrol mekanizması ortaya çıktı ve yepyeni müdahele yollarının önünü açabilecek öngörüler getirdi. Bunun dışında da karaciğer yağlanması üzerine kullanmayı amaçladığımız ve daha ileri düzeylere ulaşmış iki ilaç programımız daha var.'

Tip 2 diyabette iki hafta önce yeni bir ilaç onaylandı
(*) Tip 2 Diyabette ne durumdasınız?

'Bu alanda çok önemli ilerlemeler var. Bunlar içerisinde en önemli küme genel olarak GLP benzerleri olarak adlandırılan ilaç gurubu. Mesela birkaç hafta önce yeni ve etkinliği yüksek bir ilaç daha onaylandı. Bunlar yine benzer mekanizmalar üzerinden çalışan daha etkin veya ikili ilaçlar. Burada iki noktanın altını çizmek lazım. Birincisi bu ilaçlar şişmanlık üzerinde de anlamlı etkinlik gösteriyorlar. İkincisi de, iğne ile verilen formların her gün değil ama 2 veya 4 haftada bir uygulanacak tarzda olması. Tabii bunların ağızdan alınan alternatifleri de olacak, hatta birisi için bu şu an bile mümkün. Yani çok daha etkili bir seri yeni ilaç çıkıyor.'

İnsülin iğnesi olmadan diyabet tedavisi dönemi açılıyor artık
(*) Nasıl kullanılacak bu ilaçlar? Yani insanlar her gün insülin iğnesi kullanmaktan kurtulacak mı?

'Zaten şu andaki görüş Tip 2 diyabet için insülin tercihini en sona bırakmak yönünde. Tip 2 diyabet tedavisinde insülin uygulamalarından uzaklaşılıyor artık. Ben de bu şekilde düşünüyorum.'

Tip 1 diyabet aileden bağımsız nasıl geçiyor konusu aydınlanıyor
(*) Peki Tip 1´de durum ne? Yani aileden genetik olarak geçen diyabette

'Tip 1 diyabet için insülin tedavisinin şu an alternatifi yok. Ancak bu hastalık için de çerçeve hızla değişmeye başladı. Bunu da 3 başlıkta özetleyebiliriz.
Birincisi şu: Hem kan şekeri takibi hem de insülin tedariki konusunda otomatikleşmiş ve iğne yükünü hafifletip, daha sağlıklı kan şekeri kontrolü yapmak, yeni cihazlar ve insülin ile mümkün hale geldi. Bu uygulamalara herkesin ulaşması için de önemli bir küresel gayret var. İnsülin bile henüz tüm Tip 1 diyabet hastalarının ulaşabileceği bir şekilde tedarik edilemiyor ve bu önemli bir eşitsizlik problemi yaratıyor.'

İkinci gelişme beta hücreleri ile tedavi
(*) Peki insülin sorunun dibine inmek mümkün olacak mı?

'Evet ikinci olarak oraya geliyorum. Bence, Tip 1 diyabet için en önemli dönüşüm insülin üreten beta hücrelerinin üretilmesi ve nakli konusundaki gelişmelerden gelecek. Bu konuda geçtiğimiz sene çok önemli gelişmeler oldu ve kliniğe geçiş süreci başladı. Birden fazla şirket ve araştırma gurubu hem beta hücrelerinin kök hücre teknolojileri ile çoğaltılması hem de insana nakli konusunda önemli ilerlemeler kaydetti. Bu tabii çok zor bir alan ve her şey bitti artık bu konu çözüldü diyemeyiz. Ancak ben eninde sonunda bunun olacağı konusunda son derece iyimserim.'

Bazı insanlar insülin saldırısına nasıl dayanıyor: Sırrı Fabkin Hormonu
(*) Hocam bazı insanlar niye diyabet oluyor, başkaları neden olmuyor?

'Üçüncü gelişme de işte bu noktada oluyor.
Daha yeni farkına varılan ve üzerinde bizim de yoğun olarak çalıştığımız bir alan var. Şimdiye kadar Tip 1 diyabet üzerine geliştirilmeye çalışılan ilaçların çok büyük çoğunluğu bu beta hücrelerinin ölümünden sorumlu immün (bağışıklık) mekanizmalar üzerine yoğunlaştı ve maalesef bu alan beklenen neticeleri sağlayamadı. Ancak bu süreçte bazı kişilerde immün sistemin şiddetli saldırılarına rağmen beta hücrelerinin direnebildiği ve faaliyetlerini sürdürebildiği ortaya çıktı. Bu da Tip 1 için yepyeni bir yaklaşım ortaya çıkmasına sebep veriyor, o da beta hücrelerini korumak. Bu hem vücudun içerinde doğal olarak bulunan hem de nakledilecek olan hücreler için büyük önem taşıyor. Bizim Sabri Ülker Merkezi´nde yeni tanımladığımız Fabkin hormonu bunun çarpıcı bir örneği. Bu hormon üzerinden beta hücrelerini immün saldırı altında iken bile uzun süre korumak mümkün. Daha önce yapmış olduğumuz bir diğer çalışmada şu an insanlarda klinik test aşamasına gelmiş durumda ve Columbia Üniversite´sinde süren bir çalışma mevcut.'

Kimin diyabet riski var biliyoruz ama beklemek zorundayız
(*) Kimin diyabet olacağı önceden bilinebilir mi?

'Tip 1 diyabette risk grubunda olanlar artık önceden belirlenebiliyor ve bu çok yüksek bir doğruluk oranında yapılabiliyor. Ancak şu an bu kişilere yapılabilecek herhangi bir müdahale mevcut olmadığı için, maalesef diyabetin ortaya çıkmasını beklemek dışında bir şey yapılamıyor. Bizim değiştirmek istediğimiz en önemli uygulamalardan biri bu soruna bir çözüm üretmek. Benim kanaatim, hastalığın ortaya çıkışının kısmen veya tamamen engellenebileceği yönünde.'